“DOOR HET STOF” neemt je mee terug in de tijd, en laat je ervaren hoe het was in die tijd in twee sociale klassen

Als elke dag van het leven van Alphons Ariëns er had uitgezien als deze dag, zou hij zijn 68e levensjaar vast niet hebben gehaald. Want in “DOOR HET STOF” holt hij als bemiddelaar heen en weer tussen rijk en arm om een drama te voorkomen en de werkomstandigheden te verbeteren. Wat in dit geval dus betekent dat hij in de tussentijd ook tussen twee theaters heen en weer moet rennen.

Jeroen Schat

“DOOR HET STOF” is een theaterhappening ter ere van het 700-jarig bestaan van de stad Enschede: een voorstelling die een maand lang zowel het Muziekcentrum als het Wilminktheater vult. In beide theaters ervaar je hoe de komst van de jonge priester Ariëns – zeg maar Alphons – van invloed is op de rijke textielbaronnen (in het Wilminktheater) dan wel de fabrieksarbeiders (in het Muziekcentrum) in het Enschede van 1890. Een tijd van dreigende stakingen, massaontslag, invloedrijke elite en machteloze werklieden. Wat voor jou de volgorde zal zijn, heeft het lot (of de kassa van het Wilminktheater) bepaald, want beide theaters worden tegelijkertijd gebruikt.

Van Arm Naar Rijk

Op de kaartjes, die je krijgt, staat in welk van de twee theaters je wordt verwacht. In mijn geval is dat het Muziekcentrum. Hier word je zoals gebruikelijk als gewaardeerde gast ontvangen. De bars zijn geopend, er staat iemand in de garderobe klaar – het is buiten 30 graden, dus het gebruik hiervan is spaarzaam. Het laatste deel van de voorstelling is ook weer in dit theater, dus deze kunnen gewoon tot het einde blijven hangen. Wie in het Wilminktheater iets in de garderobe afgeeft, kan deze aan het eind ook in het Muziekcentrum afhalen. Als de deuren opengaan en iedereen een plaatsje zoekt en vindt, druppelen op het podium ook de textielwerklui binnen. We zien ze praten, drinken, dansen en krijgen zo een beeld van hoe ze leven. In een decor, dat bestaat uit doeken, en zo de weefgetouwen van de textielindustrie uitbeelden, voelt door wat simpele attributen (die zowel een bar als een weefgetouw zouden kunnen zijn) toch als een soort kroeg-setting, waarbij het live accordeonspel en het dansen zeker helpt. De wetenschap dat een aantal spelers in beide stukken te zien zullen zijn, en dat deze dus synchroon moeten blijven lopen, maakt me benieuwd of we momenten zien die gerekt kunnen worden.

Plots is het stil. De uitdrukking ‘Er komt een dominee voorbij’ lijkt ineens levensecht - want dit is de eerste kennismaking met Alphons Ariëns. Terwijl de arbeiders bevroren stilstaan deelt hij zijn ervaring als nieuwkomer in Enschede. Hij blijkt een atypische katholiek voor die tijd: niet van het type “God helpt hen, die zichzelf kunnen helpen”, maar ook iemand met hart voor de arbeiders. En hij kan meteen aan de slag: de hoge heren hebben negen man ontslagen, waaronder de socialistische ‘onruststoker’ Koops. Maar ook Bats, een weduwnaar met kinderen die zich een keer heeft geuit, en daar gezien de gevolgen meteen spijt van heeft. Bats oudste dochter Saar zit hierdoor in een lastig parket. Ze is boos over dit onrecht, maar ondertussen is ze wel in het geheim in de weer met de jongste zoon van de textielfamilie. Deze Karel is wel een idealist, maar ook een tandeloze tijger. Ariëns besluit het aan te kaarten bij de bazen, en weet zes ontslagen ongedaan te maken (al moeten zij wel hun werk inhalen op zondag, de enige vrije dag in die week). Zijn bemiddeling wordt echter niet door iedereen met open armen ontvangen. En terwijl Ariëns probeert door bemiddeling meer voor elkaar te krijgen, zorgt een stakingsdreiging voor verdere escalatie. Onderling broeit het ook, met name door de cynische provocateur en alcoholist Waandr, die Saar en Karel heeft betrapt. Dan verschijnt een protserig sujet ten tonele. Deze potsierlijke man met al zijn medailles en bijzondere gezichtsbeharing, blijkt echter alles behalve een grap. Het is de burgemeester, een oorlogsveteraan die niets liever wil dan geweld gebruiken. Dit deel van de voorstelling eindigt met een enorme cliffhanger. Met een passende omroep-tekst wordt het publiek naar het Wilminktheater gedirigeerd, ondertussen uitgejouwd door protesterende arbeiders, die maar niets van ‘de rijken’ moeten hebben.

In de zaal van het Wilmink zien we de keerzijde van de armoe, een kamer vol schilderijen. Het zijn vooral lege lijsten, maar de aandacht gaat onmiddellijk naar een aantal gevulde portretten aan de achterkant. Een Harry Potter-gedachte komt op: dit zijn levende schilderijen.  Ze zorgen voor de muzikale omlijsting tijdens de voorstelling. De overleden moeder geeft ook af en toe met een korte Twentse zin commentaar op wat ze ziet gebeuren. Het blijkt deze avond een heuglijke avond voor de textielfamilie: zoon Karel gaat zich verloven met Jenne. En inderdaad: dit is dezelfde Karel we in het Muziekcentrum met Saar zagen flikflooien, dus dat kan wel eens ongemakkelijk uitpakken. Ongemak is in eerste instantie toch het gevoel wat je als publiek aan de rijke kant voelt. Ongemak over de manier waarop Doede, Karels broer, Saar benadert met seksuele avances. Ongemak over hoe bijvoorbeeld zijn zwangere vrouw, maar ook Jenne, neerkijken op het werkvolk. Ongemak over het gemak waarmee Doede negen man ontslagen heeft. En naarmate de voorstelling vordert, ook een beetje ongemak over het gemak waarmee we als publiek oordelen over dit gezin, met dominante pater familias Jan-Ritsaert, die niet alleen zijn werknemers uitknijpt, maar toch ook wel wat goeds voor ze gedaan heeft. En van Jenne leren we dat het leven niet alleen maar voorspoed is. Als publiek zien we nu hoe Ariëns’ zorgvuldig gekozen woorden ervoor hebben gezorgd dat zes hun baan terugkregen, al is er meteen weer twijfel als we de uitbrander van Jan-Ritsaert richting Doede horen, of dit echt de verdienste van Ariëns is. Uiteraard escaleert de boel ook aan deze kant. Aan het einde van deze tweede akte krijgen we het stukje extra informatie rond de cliffhanger waarmee we akte 1 verlieten: dit fragment is dus exclusief voor jouw ‘helft’ van het publiek.

Voor de derde akte is de zaal van het muziekcentrum omgetoverd tot sta-zaal, met in het midden een catwalk. Wie héél graag wil zitten en zich niet als slecht ter been heeft aangemeld, kan terecht op het balkon. Deze plekken waren tijdens de try-out echter snel gevuld. Het beste zicht heb je in de zaal zelf. Het is een merkwaardige setting, geen hemel of hel, een droom misschien, waarin Alphons Ariëns verantwoording af probeert te leggen richting de hoofdpersonages, die in een Laatste Avondmaal-setting voor hem zitten. Is Enschede inmiddels een betere stad? Is het een socialere en vredelievender tijd? Had hij niet dingen anders moeten doen? Hij wordt dan weer getroost, gewezen over de beperkte macht die een mens heeft, dan weer beschimpt? Aan katholieke symboliek geen gebrek.

In alles twee werelden

Verschillen in kostuums, verschillen in decors, maar beide aktes klinken ook muzikaal verschillend. Dat valt het meest op bij het kernnummer “Enschede, mijn stad”. Aan de arme kant een opzwepend en krachtig lied, aan de rijke kant klein gearrangeerd als kamermuziek. Er is veel beweging aan de arbeiderskant, aan de rijke kant gaat het er statiger en statischer aan toe. Aan deze kant komt de beweging dan ook niet door een energieke danschoreografie, wel door een draaiend podium. In het midden ervan staat de tafel met lopend buffet, in die tijden is nieuws en sjieks uit Frankrijk. Het zijn deze buffetmomenten die waarschijnlijk worden gebruikt om eventuele vertraging van spelers die in beide voorstellingen staan op te vangen.

Ondanks dat DOOR HET STOF een een sociaal drama is met herkenbare elementen van een liefdesdrama, is de grap vaak nog heel dichtbij. Van wijsheden in de categorie: ‘die moet ik onthouden’.  “Mannen: als het van onder zwelt, knelt het van boven,” bijvoorbeeld.

“DOOR HET STOF” neemt je mee terug in de tijd, en laat je ervaren hoe het was in die tijd in twee sociale klassen. Het laat je een stukje geschiedenis herbeleven aan de hand van vooral fictieve personen. Het toont je hun karakters, die je sympathie of antipathie krijgen, en laat dat misschien deels veranderen gedurende de voorstelling. Het is een eerbetoon aan de motivatie en gedrevenheid van Alphons Ariëns, die aan beide kanten toch ook deels wantrouwen heeft opgeroepen. En het meest bizarre: de invulling die een burgemeester destijds aan zijn functie gaf. Want net als Ariens heeft deze “Ijzergat” Van der Zee echt bestaan.

Door DOOR HET STOF

Wie meer wil dan alleen de theatervoorstelling heeft nog twee opties om de beleving te vergroten. In een zestal restaurants van te voren van een ‘arme’ respectievelijk ‘rijke’ maaltijd genieten. De menu’s zijn op de website te vinden en ik deel graag dat mijn ervaring met één van hen zeer goed is bevallen. Natuurlijk was deze ‘arme’ maaltijd niet echt arm en uitermate smakelijk.

Wat meer verborgen is de mogelijkheid het Enschede van Alphons Ariens en te ontdekken met stadsgids Ton Ouwehand. De wandeling start bij het stadhuis, waarbij hij een aantal bekende Nederlanders, die in Enschede zijn geboren, en dus hier zijn aangegeven, de revue laat passeren. De tocht brengt ons langs overblijfselen uit de tijd dat Enschede een rijke textielstad was. Het zijn vooral de kantoren en verblijven van de rijke textielbaronnen. Het meest bijzondere detail: waarom het vooral de Joodse villa’s zijn die een ballon hebben. Het blijft echter niet bij die wat verre historie. Ook bijvoorbeeld Harry Bannink en Willem Wilmink komen aan bod.

Deze wandeling is op vrijdag, zaterdag en zondag, en alleen te boeken, samen met kaartjes voor de voorstelling, via het Wilminktheater. De begintijd 15.30 of 17.00, afhankelijk van of er wel of niet ook een maaltijd is geboekt. Bij een matinee start deze om 13.00. Wie al kaartjes heeft kan proberen bij te boeken via de kassa.